[ Pobierz całość w formacie PDF ]
nia cudzego słowa i wywoływać reakcje dialogowe wiążące się z
uprzedmiotowieniem; w ten sposób nietrudno najpoważniejszą
wypowiedz zmienić w coś śmiesznego. Włączone w kontekst mowy
cudze słowo łączy z ramąnie mechaniczny kontakt, ale chemiczna
reakcja (powstaje nowa jakość znaczeniowa i ekspresywna); za-
kres wzajemnego dialogowego oddziaływania może być ogromny.
Toteżbadając rozmaite formy przekazywania cudzej mowy nie po-
winniśmy oddzielać sposobów kształtowania samej cudzej mowy
od sposobów jej kontekstowego (dialogizującego) obudowywania
jedno z drugim wiąże się nierozerwalnie. Zarówno ukształtowanie
jak i ramy cudzej mowy (a kontekst może zawczasu przygotowy-
wać wprowadzenie cudzej mowy) są wyrazem jednolitego aktu dia-
logowego odnoszenia się do niej, określającego cały charakter jej
przekazywania i [180/181] wszystkie zachodzÄ…ce w niej podczas
przekazywania zmiany znaczeniowe i ekspresywne.
Jak już powiedzieliśmy, w mowie codziennej człowiek mówiący i
jego słowo są przedmiotem zorientowanego praktycznie przekazu,
nie zaś przedstawienia. Celami praktycznymi tłumaczą się też po-
toczne formy przekazywania cudzego słowa i związane z nimi jego
przekształcenia od subiektywnych znaczeniowych i akcentowych
cieniowań po brutalne zniekształcenia zawartości słownej. Jednak-
że takie nastawienie na interesowne przekazywanie nie wy klucza
pojawienia się momentów przedstawieniowych. Dla codziennej
oceny i domyślania się rzeczywistego sensu cudzych słów decydu-
jące przecież znaczenie może mieć to, kto właściwie mówi i w ja-
1935 qð MichaiÅ‚ BACHTIN: SÅ‚owo w powieÅ›ci s. 120 / 157
kiej konkretnej sytuacji. Codzienne rozumienie i ocena słowa nie
oddzielają słowa od osoby mówiącego (co możliwe jest w dziedzi-
nie ideologii), traktują tę osobę bardzo konkretnie. Nader ważna
jest też cała sytuacja wypowiedzi: kto był obecny, jaki wyraz twa-
rzy, jaka mimika towarzyszyły mowie, jaka była jej intonacja. W
codziennym przekazywaniu cudzego słowa całe to otoczenie słowa
i osoba mówiącego mogą być wyobrażone, a nawet rozegrane (od
ścisłego odtworzenia do parodystycznego przedrzezniania i kryty-
kowania gestów i intonacji). Takie przedstawienie jest jednak
wciÄ…z podporzÄ…dkowane zadaniom praktycznie zorientowanego
przekazywania, jest określone przez ten cel. Nie można tutaj mó-
wić o artystycznym obrazie człowieka mówiącego i artystycznym
obrazie jego słowa, i a tym bardziej o obrazie języka. Tym nie-
mniej w spójnych codziennych opowiadaniach o człowieku mówią-
cym mogą się rysować zaczątki właściwych prozie artystycznej me-
tod dwugłosowego, a nawet dwujęzycznego przedstawiania cudze-
go słowa.
W codziennych rozmowach o ludziach mówiących i o cudzym sło-
wie poprzestaje się na powierzchownych cechach [181/182] słowa,
na jego, by tak rzec, sytuacyjnej ważności; głębsze znaczeniowe i
ekspresywne warstwy słowa nie wchodzą tutaj w grę. Temat czło-
wieka mówiącego nabiera innego znaczenia w ideologicznym użyt-
ku, który czyni z tego tematu nasza świadomość, w procesie wni-
kania w obcy świat ideologiczny. Ideologiczne stawanie się czło-
wieka ukazuje siÄ™ z tego punktu widzenia jako proces selektywne-
go przyswajania sobie cudzych słów.
1935 qð MichaiÅ‚ BACHTIN: SÅ‚owo w powieÅ›ci s. 121 / 157
Nauczanie języków i literatury posługuje się dwiema głównymi
szkolnymi odmianami przytaczania cudzej mowy (tekstu, zasady,
modelu) nastawionymi na jej opanowanie: "na pamięć" i "własny-
mi słowami". Druga odmiana stawia w mikroskali stylistyczne za-
danie właściwe prozie artystycznej: opowiadanie tekstu własnymi
słowami jest do pewnego stopnia dwugłosowym opowiadaniem o
cudzym słowie, "własne słowa" bowiem nie powinny bez reszty
usuwać swoistości cudzych, opowiadanie własnymi słowami powin-
no mieć charakter mieszany, odtwarzać w odpowiednich miejscach
styl i wyrażenia przekazywanego tekstu. Typ szkolnej reprodukcji
cudzego słowa "własnymi słowami" obejmuje całą serię wariantów
opanowania przekazu cudzego słowa, zaleinych od charakteru
opanowanego .tekstu i pedagogicznych nastawień w jego rozumie-
niu i ocenie.
Jeszcze głębsze i bardziej istotne znaczenie ma dążność do opano-
wania cudzego słowa w procesie ideologicznego kształtowania się
człowieka. Cudze słowo pojawia się tutaj już nie w roli wiadomości,
wskazówek, zasad, wzorców itp., ale zmierzając do określenia fun-
damentów naszego ideologicznego stosunku do świata i naszego
postępowania funkcjonuje teraz jako słowo autorytetu i jako słowo
wewnętrznego przekonania.
Zarówno autorytet słowa, jak i wewnętrzne przekonanie związane
ze słowem mogą, mimo głębokich różnic pomiędzy tymi katego-
riami cudzego słowa, występować łącznie [182/183] w jednym
słowie jednocześnie autorytatywnym i odwołującym się do we-
1935 qð MichaiÅ‚ BACHTIN: SÅ‚owo w powieÅ›ci s. 122 / 157
[ Pobierz całość w formacie PDF ]